Yeddi kilsə monastır kompleksi - Qax rayonunda, Ləkit
Kötüklü kəndi ərazisində, indi xalq arasında "Yeddi kilsə" adı ilə məşhur
olan möhtəşəm alban monastır kompleksidir. Kompleksdə
eramızın əvvəllərinə aid doqquz abidənin qalıqları vardır.
Məbədin tarixiylə bağlı kifayət qədər məlumat
qorunmamışdır. Lakin məbədin IV-V əsrlərdə Qafqaz Albaniyasında xristianlığın
çiçəkləndiyi bir dövrdə inşa edildiyi güman olunur. Belə ki, Albaniyanın Alban
Arşakiləri sülaləsindən olan hökmdarı III Mömün Vaçaqanın hakimiyyətə gəldikdən
sonra, sonradan Alban Həvvari Kilsəsinin katolikosu olan Müqəddəs Qriqoris in təhriki
və təsiri ilə xristianlıq Qafqaz Albaniyasında rəsmi dövlət dini elan edilir. Albaniyada
əsası hələ I əsrdən qoyulan xristian icması müstəqil şəkildə və geniş fəaliyyət
göstərməyə başlayır. III Mömin Vaçaqanın əmri ilə ölkənin hər yerində möhtəşəm
kilsələr və monastırlar inşa edilir, dini təhsil verən məktəblər açılır. Məhz
Yeddi kilsə monastır kompleksinin də o zaman inşa edildiyi düşünülür.
Azərbaycanın dini memarlıq abidələri içərisində Yeddi Kilsə kompleksi özünün gözəl planlaşdırmasının yeganəliyinə görə fərqlənir. Komppleks tarixi Azərbaycan
ərazisində - Qafqaz Albaniyasının ən qədim monastır kompleksərindən biridir.
Monastırın ərazisində 1980 – ci ildən (fasilələrlə) arxeoloji tədqiqat işləri
aparılmaqdadır. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, ərazidə böyük, əzəmətli kompleks
mövcud olmuşdur. Kompleksə dini və mülki binalarla yanaşı, darvazalı müdafiə
divarları, sovməələr, və Kilsə qalası adlı kiçik qala daxildir. Kompleksin dini
tikililəri arasında ən qədimi üç nefli məbəd, ondan şərqdə yerləşən əsas
xaçvari günbəzli məbəd, həmçinin monastırın geniş ərazisinin (indi kənd yolu ilə
bölünüb) mərkəzində inşa edilmiş beş sovməə daxildir.
Monastırın dini tikililəri Ləkitçay dərəsinin
kənarında, yarımhalqa şəklində dağların yamacları ilə əhatə olunan hamarlanmış
meydançada yüksəlir. Bir qədər yuxarıda terraslarda təsərrüfat və yaşayış yerləşgələri
vardır ki, onların planı hələ aydınlaşdırılmamışdır.
Kompleksə ümumilkdə doqquz abidə daxildir
ki, onlardan da yeddisi kilsələr və onlara bitişik olan rahiblərin və
qonaqların yaşaması üçün binalar, zəng qülləsi, Hündür keşikçi qülləsi və
kompleksin təhlüzəsizliyini təmin etmək üçün çəkilmiş möhkəm qala divarlarıdır.
Kompleksə daxil olan kilsələrdən yalnız
baş kilsə bir qədər böyükdür və üç neflidir. Digər altı kilsə isə bir nefli
kiçik kilsələrdir. Kilsə binalarının hamısı bazilika formasında inşa
edilmişdir. Ərazidən tapılan çoxlu kirəmit qalıqları və kilsələrin salamat
qalmış dam hissələri binaların üstünün örtülməsi üçün səliqə ilə hazırlanmış
kirəmitlrdən istifadə edildiyini söyləməyə əsas verir.
Kompleksə daxil olan abidələrin
hamısının fasadı səliqə ilə kəsilmiş daşlarla üzlənmişdir. Lakin daşların
üstündə heç bir oyma bəzək və naxışlara rast gəlinməmişdir. Bütün bu sadə
quruluş isə özlüyündə kompleksə əzəmət bəxş etmişdir.
Əsas kilsə binası da daxil olmaqla
kompleksin bütün binaları çay və əhəng daşları və əhəng məhlulu qatışığı ilə
inşa edilmiş, səliqəli kəsilmiş daşlarla üzlənmişdir. Kilsələrin hamısı binanın
cənubunda və şimalında cüt yerləşdirilmiş ensiz və uzunsov pəncərələr vasitəsiylə
işıqlandırılmışdır. Lakin sonrakı dövrdə naməlum səbəbdən bütün kilsələrin
Şimaldakı pəncərələri qapadılmışdır.
Tikintisi V – VI əsrlərə aid edilən, apsidaları divar layından qabağa çıxan üç nefli Müqəddəs Faddey bazilikası kompleksin ən qədim və böyük məbədidir. O, digə tikililərdən
bir qədər aralı, indi monastır ərazisindən keçən yolun qərb tərəfində yerləşir.
Qalan bütün dini tikililər şərq tərədə qruplaşıb. Özünün çoxəsrlik mövcudluğu
tarixində bazilika əsaslı dəyişiklərə məruz qalmışdır. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində
məbədin ilkin görünüşünü bərpa etmək mümkün olmuşdur. O, iki sütunlu və üç
yarımdairəvi çıxıntıdan ibarət altar hissəsi olan məbəd kimi V – VI əsrlərdə
inşa edilmişdir.
Məbəd əvvəlcə, güman ki, gümbəzsiz olmuş və
yalnız ikinci dəfə yenidənqurma zamanı məbədə günbəz əlavə edilmişdir. Məbədin
iç məkanında üçneflilik iki pilonla və qərb divarında onlara uyğun gələn kürəkilərlə
əldə edilmişdir. Şərq hissə dərin yarımdairəvi altar apsidasından və apsidal
iki xidmət yerləşgəsindən (pastaforiy) ibarətdir. Apsidalar xarici divarların əmələ
gətirdiyi düzbucaqlının içərisinə daxil edilməmişdir.
Giriş qapıları əvvəlcə qərb, şimal və cənub
divarlarına yerləşmişdir. Narteks (kilsə qabağı giriş yerləşgəsi) kilsənin
ümumi məkanına daxil idi və yalnız sonralar divarla ondan ayrılmışdır. Məbədin
yaxın analoqları Qum bazilikası, Ağoğlan monastırının əsas bazilikası və Xudavəng
monastır kompleksinə daxil olan həcmcə kiçik bazilikadır. Bu məbəd binalarını bir
– birinə nəinki tipoloji əlamətlər, həmçinin altar hissənin biçimi, sütubların
forması, qapı açırımlarının yerləşmə tərzi, yan divarlarda kürəklərin olmaması
və sair bu kimi detallar yaxınlaşdırır. Genetik və analogiyalar, arxeoloqların
məbədin inşası haqqında söylədiyi tarixi (V – VI əsrlər) təsdiq edir.
Əsas kilsə binası xarcdən düzbucaqlı
quruluşa malik olub, daxildə sütunlar və tağlar vasitəsiylə üç nefə
ayrılmışdır. Kilsənin Şimal hissəsində möhtəşəm apsisi, apsisin hər iki tərəfində
isə kiçik cübbəxana otaqları vardır. Kiləsinin üç girişi vardır. Cənub, Şərq və
Qərb girişləri arasında Şərq girişi kiçik olması ilə digərlərindən fərqlənir.
Sütunların düzülüşü mərkəzi nefdə düzbucaqlı quruluş meydana gətirmişdir.
Bazilikanın yanlarında sırf xristian
funksiyaları daşıyan iki əlavə tikili vardır. Sağ tərəfdə ibadət otağı, sol tərəfdə
isə qurbangah mövcuddur. Təxminən mərkəzdə iki sütun və qalın taxtalı qərb
divarında iki pilyastr yerləşmişdir. Yanlardakı neflərin və ortadakı daha uca
nefin tağları onlara, habelə iki absidaya dayaqlanmışdır. Məbədin qərb tərəfində
sonrakı alban kilsə memarlığı üçün çox səciyyəvi olan qalereya formalı örtük
vardı. Göstərilən örtük ilk dəfə Qumdakı bazilikada meydana gəlmiş örtük
mövzusunun davamıdır. Mütəxəssislər güman edir ki, bu məbəd IV-VI əsrlərdə
tikilmişdir. Fasadların kobud şəkildə yonulmuş daşlardan yaradılmış memarlığı
üçnefli bazilikalar üçün səciyyəvi olan qabarıq mərkəzi hissəli monumental
binanı təşkil edir. Açıq qalereya formalı örtük abidəyə cənub koloriti
vermişdir.
Onun memarlığı fasadda üç qabarıq nefin çəpəki
transeptlə daha mürəkkəb uzlaşması əsasında həll edilmişdir. Neflərin
qovşaqlarında günbəzlərlə örtülmüş baraban üçün nəzərdə tutulan əsas mövcuddur.
Daxili günbəz yarımdairə şəklində, yuxarı günbəz isə çatma formadadır.
Transeptin yuxarı hissəsindəki şimal və cənub fasadlarında qabarıq yarımdairəvi
pəncərələr vardır. Bu pəncərələr zəngin haşiyələrlə əhatə edilmişdir. Kilsənin
üç qapısı vardır. Həmin qapıların yuxarı hissələri haşiyəli yarımdairəvi tağla
örtülmüşdür. Bu bazilika VII-VIII əsrlərdə və yaxud bir qədər sonrakı tarixi mərhələdə
inşa edilmişdir.